LINGÜISTICA

Gif Animados Gif Animados Gif Animados Gif Animados Gif Animados Gif Animados Gif Animados Gif Animados Gif Animados Gif Animados Gif Animados

viernes, 10 de mayo de 2013

la leyenda de Illimani/ ILLIMANI QULLUN SÄWIPA/

ILLIMANI QULLUN SÄWIPA
Jose Luis Lima Mamani(2013)
Lingüística-UPEA
El Alto, La Paz- Bolivia

Nayra, nayra   pachaxa,  inti jalsu  p’ujru  uraq  ( chuqiyapu)  tuqinxa,  jawir  thiyanw  aymar jaqin utapax pirqanakamp muyukiptat  ukjan   akjan   ch’iqitatat   jikxatasïna.  Ukanx    jisk’a   jawiras wali  k’achañatpuniw  jan  qhututis  jalaskäna, qhuya  ch’allas   llanisapuniw    jawir  thiyan  unxtaskatäna. 
Ukanx   ayllu  irpir Illi waynax   markpachan  wali qamasani,  jiwa uñnaqan waynänwa.  Jupax   panichasiñ  pachankxänwa. Ayllunkir yatirinakax suma sarnaqañapatakiw juparux wali ixwapxäna; Ukampirus,  jupax   ukham  arxayatax   wali  munasiñ  chuymampiw  yatirinakatakix  lart’asirakïna.
  inti jalant  jayp’uxa , intis  laqampur   wilawt’aykan  ukapachaxa,  Illi waynax   jamach’inak   katuñatakiw flecha, arco yänak apxarusis  chuqiyaputuqir  sarxaruwayäna, kunatix  jupatakix  jamach’inak  katuñax  wali  munat  lurawinwa.Kunapachatix    jamach’  jiwayañampikan  ukjaw  mä jaylliw  ist’atäna.ukatxjupatuqir juk’amp   jak’achasinkasp   ukhamaw  wali  munkañ  ch’uwa  jaylliwix jayat  ist’asitäna.  Ukharuxa,  waynax  ukar  juk’amp  jak’achasisax      jiwa  uñnaqan  tawaquruw  jaylliskir  uñjatäna. Jupax  Illi   waynar   uñjasax   janiw   jayllxänti,  tawaqux   sayt’atakiw   wali  muspharatjam  waynar   uñch’ukxäna.
Waynax  wali yäqasiñampiw   tawaqukarux  jak’achasïna,  ukat akham arxayäna.
-Nayax Illi  satatwa.  Jumasti,  kamsatatasa?
-Mana, - sasaw  tawaqux  nayranak  ch’irmthapis p’iqis  alintasit  waynarux  jay sarakïna.
Tawaqux  wali  p’inqasitaw   uñnaqäna.  Waynax  wali  qamasani,  jan  axsaririrakiw  uñnaqäna.  Ukat  akham  jiskt’äna.
-Mana, Munirinitati?
-Janiwa – sasaw tawaqux jay sarakïna.
-Jiwa  qulil  Mana,  nayamp  jaqichasiñ  munasmati?
-Janiwa.
- Kunata? - Sasaw Illi waynax  tawaqun  jay sawiparux mayja mayj   amuyus  arxayarakïna.
Mana  tawaqux  wali   axsarayasisaw  ikkaspas ukham  jiwa nayranakapamp waynarux  uñkatarakïna.  Ukat akham  sas arxayarakïna.
-Nayax Furia  Qhichwan  phuchhapatwa,  jumax Wiraxuchan  yuqaparakïtawa. Nayax  Furia Qhichwan mutuyataw aka aymar    uraqinakan  sarnaqta; Ukampirus,  Furia Qhichwax  Jan  thaqhisiyitañpatakiw  chuqiyaputuqir  khithanukunitu.  Qhichwanx   Mana  arux  janiwa  sañ muni  ukatw  Wiraxuchan  yuqapampix janipun wali  k’uchikikäti.
-Mana, nayax   uñjaspachaw  munsma. Nayax mä warm  panichasiñatak  thaqhaskayäta ukat  jumaw  uñstista.  Furia Qhichwax p’amp’achaskätamwa kunatix   nayas  jumas  suma  jaqïtanwa.
-Furia Qhichwax  janiw p’amp’achkitaniti, janiw  kuns  nayatx  yatiñ  munkaniti-sasaw  tawaqux  arxayäna.
-P’amp’achätamwa, ukatakix jichha arumax  phaxsi  jalsunin  ukapachaw   taqpach  ayllunkir  yatirinakarux   suma  yatintat iwxanakapamp yanapt’apxitañpatak   jawsäxa.
Mana  tawaqux  ukham  ist’asax   jachanakap   llupt’asis  jank’akiw  t’ijtawayxäna.  Illix amparanak  manatuqir  luqtatakiw  qhipharxäna. Ukañkamax  tawaqux  wali  jayankxänwa.
Illi  waynax  lup’isisaw  llakisit utapar sarxäna. Ukat  ayllunkir yatirinakar  jawsthapisaw  iwxanak  mayïna. Yatirinakax    chaqar tantachasisaw waynan  mayiwiptuqit  aruskipapxäna.  Ukatx   phaxsi  jalsunkan  ukapach  Wiraxuchar  yanpt’  mayiñatakiw  taqinins  yäqat  jilïr  wali yatintat   yatirix     jupanakchik  qhipharañapatak  waynarux  arxayäna.
  Phaxsix  jalsunis  uraqir  wali   k’ajt’ankän  ukapachaw  markankir  yatirinakax  Illi  waynampchik  Wiraxuchan  ajayupar  jawsas  iwxanak  mayipxäna.
Wiraxuchax  jan  walt’awinakaw  utjaspa  sasaw  Illi waynarux  Manar  armañapatak   arxayäna.  Illi waynax ukham  ist’asax    aliqapuniw  uksar  aksar  sartäna, kunatix  jupax  janiw  jiwa  uñnaqan  Mana tawaqurux  armañ  atxänti. Jupax  jan  khithirus  ist’añ  amtäna;  ukat  jan  Wiraxuchar  thithiyañatakix  utap  manqhiruw  walja  phaxsinak  jist’antasïna.     jayp’ux inti  jalantkän  ukapachaw  Mana tawaqur  jayllir  ist’äna.
Illi  waynax   jank’akiw  utapat mistsuwayäna;  ukat   jaylliw ist’as  ist’asaw  Mana  tawaqur  jikxatañatak  saräna. Nayrürjamaw jupanakax  mayamp chuqiyapu  thiyan jikisipxäna.
Jupanakax  wali  llakitaw uñthapisipxäna, tawaqun  nayrapatx walja jachaw  willirtarakïna.  Ukat  mä juk’a  pachatx waynax  akham  sas  arsurakïna.
-Mana  jan   jachamti,  Wiraxucharux  janiw  ist’käti,  ukat jumampiw  panichasxäxa.  Jumax Furia Qhichwar  janirak  ist’kamti  ukhamat   jaqichasxañäni.
-Kunapachänisa? -Sasaw  Mana  tawaqux  axsarayasis waynar  jiskt’äna.
-Janir    phaxsikipanx jaqichasitaxañäniwa. ¡Wiraxuchan  sutupxaruw  arxaysma!
Amaparat  katxarusisaw   panpachanix  ayllutuqir sarxaruwayapxäna. UInti jalant tuqinx niya ayllur  jak’achasaxa, tawaqux sayt’asaw  uka chaqat khitarpayxañapatak  waynarux achikt’asïna. Ukatx  sapakutiw  uka chaqatx  aylluparkam  sarxapxäna.   Ukhamaw  walja  kut jupanakax  jaqichasiñ    urukam  uñjasipxäna.
Jaqichasiñ  willta  uruxa,  chuqiyapu  thiyan jakir   markachirinakax  wali   muspharataw   inti  jalsu tuqin     jach’a  janq’u qullu uñstatap  uñtapxäna.Uka qullurux    intis  wali  k’ajkir  qhananak    k’ajsuyäna.  Ukhamarakiw Mana  tawaqun  chhaqhatapats  markachirinakaxwali  muspharat  qhiparapxarakïna.
Illi  waynax  ukham  jan  walt’aw  yatisax,   munatap  uñstaniñapatakix,    jank’akiw  chiqiyaputuqir  t’ijüna. Ukat jupax jaya pachaw  Mana tawaqurux  suyäna,  jan  inakt’as suykasaw   jayatuqit  tawaqun   jaylliwipx  ist’äna. 
Illi waynax  jan pächasisaw  tawaqun  jaylliwip  ist’as  ist’as  saräna. Niya  jak’achasisax   sapakutinjamaw  wali  qhana tawaqun  jaylliwipx  ist’äna.  Ukham  jak’achasisax  uka  jach’a  janq’u  qullun  kayuwjparuw purïna,  kunatix  uka  qullutw jaylliwix  ist’asïna.
Ukham   uñjasax  waynax  maysa jayatuqir  sartañ  yant’äna  ukat  jaylliwix   qullutuqitw  ist’asïna. Ukham ist’asaxa, Illi waynax  kutt’anisaw  wali warart’asis  munatapan  sutip art’as   khunu qullu   kayuwjar  qhumantäna.
Ukat   jaylliwix  janiw  ist’asxänti,  kunatix Furia Qhichwax   janq’u   jaqichasiñ   isipampiwMana tawaquruxtaqirus muspharaykir  janq’u   qullurux  tukuyatäna.
Furia qhichwax  arupx phuqhayastänawa,  kunatix  tawaquruw khunu qullur tukuyäna, janq’u isipxjaniw  intis  chullurayañ  atkänti.
Illi waynaxa, mana tawaqun jan walt’awir puritapatxa, wali chuyma ust’ataw  Furia Qhichwan jan  wali  luratapx  luqhirasitjam pusituqpachar wararsuñ    yant’äna. Ukampirus, Wiraxuchax  waynan  jan  t’aqhisiñapatakixa,  tawaqun  janq’u  isipatw  turpa  thayamp  uka  munkañ  jaylliw   ist’asiñap   chiqanchayäna. Ukatx  juk’at  juk’atw  waynax  ch’uñul  thayar  tukusin  janq’u  qullutuqir   chhaqtawayxarakïna.
Ukhamax  ukapachatw   Illi waynax tawaqun  khunu qullur  tukutap uñjaski.  Ukatw  uka  qullu  ch’uturananx  ch’uñul  thayax  jayllkaspas  ukham  thayt’aniraki,  kunatix  waynax  janiw   wiñayas tawaqutx   jikiqtkatänati.
 Khunu  qullut wali  thayt’an  ukapachax Furia  Qhichwan  jan  wal   lurawip markachirinakar  yatiyañatakiw chuqiyaputuqir    waynax thayar   tukus  saraqani. Ukhamaraki, ukham jan wali luratapxarus jiwa uñnaqan Manamp jaqichasitap yatiyañatakiw  qullutx saraqani.
Maysatuqitxa,  Wiraxuchax  Illi waynarux  wayrar   tukuyasaw   markachirinakar arxayañatak  uñstayarakïna. Kunatix  Waynampin  tawaqumpin  yusanakapar  jan  ist’apxatapatwtaripayasipxatapa. Uka  uñt’ayañatakiwWiraxuchax  chuqiyaputuqir  wayra  thaya  thayt’ayäna.
Ukatx  walja  maranakatw  pachakuti  inkax  qullasuyu  markar  jakañatak  puritäna. Ukatx    Chuqiyapun   intix  janq’u  qullur   qhanxatas  juk’amp  k’achañchañapatakiw     intir  yupaychañutx  utachayäna.Ukampirus,  uka  inkaw  uka   qhunu  qullurux  ILLIMANI sas  sutinchatäna, kunatix  jupax    uka  wayn  tawaqun  munasiwipatx   chuqiyap  markachirinakampiw   arxayasitäna. Chiq   sipanxa,  ILLIMANI   qullux  Illi waynampin  Mana  tawaqumpin  munasiwip  uñachayi. Ukakikparakiw  yusanakapar  jan ist’apxatapat    taripäsiwipw   uñachayi. Ukampirusa,   Illix  ch’uñul  thayar  tukuyatawa,  jichha pachanakans   Illimani  thayat   uñt’ata ,  Mana  tawaqusti    janq’u  khunu   qullur  tukuyatarakiw     yaqha  jakäwinx  jupanakax   paniniskapxi.
Ukhamatw  taqi  arut sipans  khunu qullurux  ILLIMANI   sutix churatäna.
Akaw  jiwa  janq’u  khunu  qullun säwipaxa.
LEYENDA   DEL   ILLIMANI
NARA, Nemtala Labibe. La leyenda de Illimani.  En Editorial Don Bosco (1994:5-9). Lenguaje 8vo. La Paz-Bolivia.
Hace tiempo, mucho tiempo ya, que en las riberas del río chuquiyabo (hoy choqueyapu),  en la región oriental, se encontraba en una hondonada  tirada acá y allá una que otra casita de indio aymara rodeada de bancales, en la que corría apaciblemente un riachuelo en cuyo lecho se movía perezosamente la arena aurífera.
Illi, el jefe indio de la población, era  el mancebo más hermosos y valiente de la comarca. Se encontraba en edad casadera. Los brujos de la región le aconsejaban que tomara estado; pero él sonreía benévolo ante la insistencia de sus consejeros.
Una tarde, en que el sol lanzaba a la tierra sus tibios rayos  dorados, Illi agarró el arco y las flechas y se dirigió a las inmediaciones del choqueyabo a cazar avecillas, pues era el deporte favorito del mancebo. Se encontraba concentrado en la caza de un pajarito cuando oyó una canción que entonaba una persona que se encontraba algo lejana y se encaminaba al mismo lugar en el que él estaba y, a medida que se acercaba,  se notaba que la voz que dejaba oír tan bella melodía, provenía de una hermosa doncella india. Esta al ver a Illi, dejó de cantar y quedó parada mirando al joven como hechizada.
Él  se aproximó  respetuoso y le dijo:
-Me llamo Illi. Y tú, ¿Cómo te llamas?
-Mana-contestó entrecerrando los ojos e inclinando la cabeza sobre el pecho.
Ella estaba con el rostro encendido de rubor;  él, tan audaz como valiente, unía a estas cualidades su varonil belleza india. Preguntó:
-¿Tienes dueño, Mana?
-No. -Fue la lacónica respuesta.
-¿Quieres casarte conmigo buena y bella Mana?
-No.
-¿Por qué?   -Preguntó extrañado a la vez que alarmado el joven.
Mana, armándose de valor, alzó el rostro y miró al joven con sus bellos ojos de mirar somnoliento.
-Soy hija de Furia Kheschua y tú eres hijo de Huirajocha y estoy en castigo en el Valle de los Aymaras, pro, para hacer menos penoso el castigo, la Furia me desterró  al valle prodigo del chuquiyabo. Mana en Kheschua significa no, o sea que nunca podré ser feliz con ningún hijo de Huirajocha.
-Te vi y te quise, Mana. Buscaba una mujer para casarme y apareciste tú. La Furia sabrá perdonarte porque yo soy bueno y tú también.
-La Furia no me perdonará y nada querrá saber de mi perdón.
-Te perdonará, te lo aseguro, pues esta noche, cuando salga la Luna, invocaré a Huirajocha para que venga y nos dé su bendición y, para que me ayuden, llamaré a todos los brujos de la comarca, para que ellos me den sus  sabios consejos.
Conteniendo las lágrimas que pugnaban por salir de sus ojos, la joven se precipitó a una vertiginosa carrera; Illi quedó con las manos extendidas hacia Mana; pero ya la joven era solo un punto en la distancia.
Triste y pensativo, Illi se fue a su casa, reunió a los brujos de la comarca y pidió consejo. Reuniéndose en un aparte, los brujos deliberaron y luego el más viejo de todos, al que  consideraban el más sabio, aconsejó al joven que junto con ellos, esperase a que salga la Luna para pedir consejo y ayuda a Huirajocha.
Cuando la Luna se encontraba en lo alto del firmamento enviando a la tierra sus nítidos rayos de plata, los brujos de la comarca con el joven Illi convocaron el espíritu de Huirajocha y le pidieron consejo.
Huirajocha aconsejó a Illi que olvidase a Mana porque podría suceder algún acontecimiento grave. Ante la negativa, el joven se desesperó, él no podría ya olvidar jamás a la humilde y bella joven. Decidió no obedecer a nadie y, como temía provocar la ira de Huirajocha, se encerró en su cuarto de donde no salió al cabo de varias lunas. Cuando una tarde, al declinar el día, el Sol se ocultaba en el horizonte, oyó  la voz amada de Mana que entonaba la melodía  con que la conociera.
Salió Illi de su casa y por el oído se orientaba para seguir y dar  alcance a Mana. Nuevamente se encontraron como la vez anterior, en las proximidades al choqueyabo.
Se miraron con tristeza; gruesas gotas de lágrimas rodaban por las mejillas de la joven y bella india. Al cabo de unos instantes el joven habló:
-No llores mi buena Mana, desobedeceré a Huirajocha y me casaré contigo; desobedece tú también a la Furia Kheschua y nos casaremos.
-¿Cuándo será? – Preguntó tímidamente  Mana  al joven.
-Antes de dos lunas seremos marido y mujer. ¡Te lo juro por el mismo Huirajocha!
Tomados de la mano se encaminaron hacia la comarca; en la región del Oriente, la joven se detuvo unos instantes y rogó al joven que ahí se despidieran. Y todos los días se despedían en el mismo lugar, pues seguían viéndose, hasta que llegó infaliblemente el día de la boda.
Al amanecer del día nupcial, los habitantes de las riberas del Chuquiabo, no sin asombro, vieron que en la región de Oriente, se levantaba una mole de inmensa blancura a la cual los tibios rayos del Sol sacaban destellos de plata. Y no fue menos el asombro de los moradores de la comarca al saber de la repentina desaparición de la buena Mana.
Illa, al enterarse de la fatal noticia, corrió al Chuquiabo con la débil esperanza de ver aparecer a su bella novia. Largas horas pasó esperándola y cuando ya desesperaba por verse con ella, a lo lejos oyó el suave canto de la doncella.
Illa siguió  con pasos seguros el eco de la canción y, a medida que avanzaba, se oía con más nitidez la melodía que siempre entonaba Mana. Siguiendo con atención las notas de dicha melodía el joven indio llegó a los pies de la mole blanca que era donde tenía origen la canción.
En un principio el  doncel indio trató de alejarse y cuando quiso hacerlo parecía que la canción se quedaba atrás. Entonces regresó y con un grito desgarrador  se abrazó a las faldas del cerro de nieve gritando el nombre de su amada.
La suave brisa dejó de  entonar la melodía; pues, la mole blanca no era otra cosa que el traje nupcial de Mana que quedó convertido en la hermosa blancura que causara asombro  a los moradores  de la comarca. Pues, la Furia Quechua había cumplido su amenaza  y convirtió a la bella joven en cerro nevado que  ni los rayos del Sol pueden calentar.
Illi, enloquecido de dolor por la tragedia ocurrida a Mana, quiso gritar a los cuatro vientos la perversidad de Furia Kheschua, más Huirajocha por no dejarlo sufrir permitió que la blancura de Mana despidiera esa suave brisa entonando  la canción que ya conocía Illi. Poco a poco, él también fue desapareciendo y convirtiéndose en un ligero viento que se elevó a las cumbres del níveo cerro.
Y desde entonces Illi cuida a Mana que en frio lecho de nieve se convirtió la joven desposada. Y en las cumbres nevadas de la mole blanca siempre está presente la brisa que entona la melódica canción de la nieve y que nunca se ha separado de ahí. Si alguna vez sale o se aleja de esas regiones, lo hace para entrar  en la zona del Chuquiyabo gritando a la Furia Kheschua su maldad y que, por encima de todo, él logró desposarse con la bella e infeliz doncella india que era Mana.
Huirajocha, por su parte, permitió al joven que alguna vez aparezca en Chuquiyabo en forma de tempestad para enseñar a los moradores de la región que el castigo que se prometió lo cumplieron en Illi y Mana por la desobediencia para con sus dioses.
Mucho, pero mucho tiempo después, llegó al Collasuyo el Inca Pachacutej y se quedó a vivir algún tiempo en el Chuquiyabo y mandó construir un templo destinado a la adoración del Sol, en el mismo momento en que dicho astro apareciera por detrás de la majestuosa mole blanca, haciendo más bello el panorama  y dándole desde entonces, la denominación de ILLIMANI. Pues se hizo contar la historia de los desventurados jóvenes enamorados; o sea que ILLIMANI es la representación viva de dos seres que se amaron y que, por su desobediencia, fueron castigados por sus respectivos dioses; pero, siguen unidos en el más allá: Illi, convertido en suave brisa, conocida hoy como viento del Illimani y Mana, convertida en níveo cerro.
Es así, como con toda razón se le dio el nombre del ILLIMANI.
Y esta es la leyenda del hermosos cerro Blanco.

No hay comentarios: