LINGÜISTICA

Gif Animados Gif Animados Gif Animados Gif Animados Gif Animados Gif Animados Gif Animados Gif Animados Gif Animados Gif Animados Gif Animados

viernes, 4 de mayo de 2018

QHULLI (ROTURADO DE LA TIERRA) Agricultura andina


QHULLI

POR: Jose Luis Lima Mamani(2017)
“aymar saräwinakasxat maynit maynikam yatiykipt’asipxañanakasataki”


CH’UMST’A (RESUMEN)
Qhulli, es el roturado de la tierra que se realiza generalmente en las actividades agrícolas para el sembrado de la papa Proviene de la palabra aymara QULLIÑA roturar ayuda de una yunta de bueyes que jalan el arado amarado a un yugo de madera. El mes de Marzo y  Abril es la época del roturado porque la tierra está húmeda y suave causada  por la lluvia. Asimismo  hay más forraje para alimentar a los bueyes. El roturado de la tierra es la primera fase en las actividades agrícolas.



Qhullix  yapuchañatakiw lurata. Ukatakix kunayman yänak  wakichaña. Nayraqatax suma thuru lawat lurat armamp yukumpiw  utjañapa. Ukatx  kuyuntanakamp lasiyump tuyump  kuriyampiw  wakichaña. Aka yänakax suma ch’ulqhi qarwa kunka lip’ichit wakichayatañapawa. Ukakikparakiw llawijus rijas chiqapar wakichaña. Akanakax Hierro qhuya qalat luratawa. Qhulliñatakix rijaw suma ari liqst’aña, kunayix muthu rijax wali yunta wakaru qariyaspa.

Uraq qhulliwix Achuqa phaxsimpin Qasawi phaxsimpinw jilpachax lurata. Kunatix uka pachanakax jallu pachaw walt’i. Ukhamarak  uraqix wali ch’arana, wali jasakiw jikxatasi. Maysatuqitx   ch’uxña quqanakas uywa  manq’añapatakix utjarakiwa. Uraqi qhulliwix  yapuchäwin nayrïr  luräwipawa. Qhulliñatakix yapuchirinakax suma yatintatañapawa, kunatix uraqi uñxtayañax wali ch’amawa. Ukatakix  q’axu waynanakax tatanakapat suma  uñaqasaw lurapxañapa. Jan ukhamaspa ukax kuna jan walt’awinakas utaspawa. Ukatw yatintat chachanakax jilpachax uraq qhullipxi.


ARU QHANAÑCHA:

Qhulli. s. roturado de tierra para las actividades agrícolas.
Arma. s. /arado/ instrumento agrícola que sirve para labrar la tierra.
Yuku. s. /yugo/ instrumento agrícola de madera que une una yunta de bueyes en el cual va sujeta el timón del arado.
Kuyunta. s. cinta de cuero de llama que sujeta el yugo amarrado a las astas del buey.
Lasiyu. s. soga de cuero de llama trenzada  que sirve para manipular y dirigir a la yunta de bueyes para la uniformidad del terreno.
Kuriya. s. Cinta de cuero de llama en forma de cordón que sirve para sujetar la reja en el arado.
Llawiju. s. Objeto pequeño como una barra de unos 10 cm. de metal o madera que sirve   para asegurar el timón del arado.
Tuyu. s.  Cinta de cuero  de llama en forma de anillo en el cual va inserto el timón del arado el cual es asegurado con una llave de madera o metal.
Rija. s. Reja de metal puntiaguda que va inserto en el arado sujetado por unas cuerdas de cuero que sirve para arar la tierra.

Ch’ulqhi. s. /fuerte/ animal o persona que tiene gran resistencia física.
Qhuya qala. s. /Mineral/ sustancia inorgánica que se encuentra en las minas.
Ari. s. /puntiaguda/ objeto que tiene una punta aguda.

Q’axu. s. /Adolecente/ persona joven que se encuentra en la edad de la adolescencia previa a la juventud.


UÑAKIPÄWI:
1.- Kuna yänakas qhulliñatakix wakichaña.


2.- Kunapachas qhulliñax wakiskiripacha.


JIQ'INCHJA (SAHUMERIO)


JIQ’INCHJA

Por: Jose Luis Lima Mamani (2017)
“aymar saräwinakasxat maynit maynikam yatiykipt’asipxañanakasataki”


CH’UMST’A (RESUMEN)
El sahumerio o jiq’inchja. Es una actividad  tradicional entre los aymaras que aún perdura hasta nuestros  días.  El sahumerio  está compuesto de diferentes elementos naturales (hierbas, minerales, piedras o elementos organicos) destinados para distintos fines. Algunos sahumerios están destinados a la protección de males, otros para la curación de enfermedades psicosomáticas  y otros para la llamada de buena suerte o bienaventuranza.
La jiq’inchja que es un término aymara es un acto de gratitud o petición de favor a los seres tutelares que rigen la vida. Es similar a la práctica de la q’uwancha que es realizado en base a hierbas aromáticas.
 
continuara la argumentación.....

otros temas relacionados al sahumerio similar a la q'uwancha  en el siguiente link:
https://triskelate.com/sahumerio-para-eliminar-malas-vibraciones

PHAXSI SARAWINAKA (FASES DE LA LUNA)


PHAXSI  SARAWINAKA
(FASES DE LA LUNA)


Por: Jose Luis Lima Mamani(2017)
“aymar saräwinakasxat maynit maynikam yatiykipt’asipxañanakasataki”
CH’UMST’A (RESUMEN)
Las fases de la luna son el transcurso y la etapa que tiene la luna con relación a la tierra. Estos hechos ocurren por el movimiento de la luna alrededor de la tierra.
Cuando la luz lunar es obstruida por la tierra se produce la luna nueva y cuando la tierra deja brillar una parte de la luna se produce el cuarto creciente. Pero, cuando la luna brilla en su totalidad hacia la tierra se produce la luna llena. Y cuando está en cuarto menguante o es cuando la tierra obstruye la luz lunar en su totalidad.

Phaxsi qhanax  suma apu uñjirit uñt’atawa. Ukhamapanw phaxsi mama sasax sapxi. Jupan qhanapaw arumtuqinakax  suma thakhinaks uñachayistu. Ukakikparakiw phaxsi maman saráwinakapas  suma pacha saräwinak  uñachayistu. Sarawinakapax  aka uraqilaykuw utjaraki, kunatix pachamamtuqir  muyukiptatapatw  kunayman  uñtan  phaxsi mamarux uñjaraktana.

Kunapachati, phaxsi mamax jayrinki ukax aka uraqiw  qhanap chhaqtayi  ukhamapanw  lurawinakas yapuchawtuqinx jark’aqata. Ukatx phaxsi qhanax  llulluqa t’aqanw jikxatasi, akapachanakanx kunayman lurañatakiw markachirinakax wakichasipxi. Ukakikparakiw mä  qawqha urunakatx  phaxsi mamax urt’anki, ukapachaw kunayman  qullaqawinaks  qullirinakax lurapxi. Phaxsin urt’atap yatisax kunayman  saräwinak luräwinakw markachirinakax laqañchayapxi. Ukatx mä qawqha urunakatx  phaxsi mamax jayriwayaxi ukax uraqis arumtuqirux wali ch’amakaruw tuku. Ukakikparakiw luräwinakas jark’aqat uñjasi.


ARU QHANAÑCHA:
Jayri. s. /Luna nueva/
Llulluqa. s. /cuarto creciente/
Urt’a. s. /Luna llena/
Sunaqi. s. /Cuarto menguante/
Phaxsi. s. /Luna/ satélite de la tierra. /Mes/uno de los meses del año.
Phaxsi saräwinaka. s. /Fases de la luna/

KUSTIPA (Medicina y supersticiones andinas)


KUSTIPA
Por: Jose Luis Lima Mamani(2017)
“aymar saräwinakasxat maynit maynikam yatiykipt’asipxañanakasataki”


CH’UMST’A (RESUMEN)
La Kustipa es una enfermedad  generada a partir de la tos adquirida de un individuo. Generalmente cuando una persona está con tos y paralelamente ingiere gaseosas o frutas  sobrecalentadas adquiere  el empeoramiento de la tos conocida por los aymaras como kustipayasiña .  Esta enfermedad se contrarresta  con los mismos elementos que generó la tos. En este caso se hace hervir la gaseosa y quemar la fruta dependiendo el elemento causante.

Kustipax  ch’uxu  usu   juk’ampt’ayasïwiwa.  Aka usux  junt’utatat muxsa achunak manq’atatw ch’uxu usurux  kutxatiri. Gaeosas muxsa umanakax juk’amp jan walt’ayiriwa, kunatix juk’ampiw  ch’uxu usu sartayiri; tisik usukaspas ukhamw sartayiri.
Jan ch’uxu usu kustipayasiñatakix janiw gasesosa umanakas junt’utatat muxsa achunakas manq’añati.
Kustipayasit jaqinakar qullañax jasakiwa. Maynitix gaseosa umanak  umas kustipayasch ukax pachpa umakirakiw  wallaqtayas umantaña, junt’utatat muxsa achunakampiti kustipayaschi ukax  pachpa achukirakiw  ninar nakt’ayas manq’antaña. Ukhamakw kustipayatax qullasiña.
Aymar jaqinakax janiw   jilpach  medicamentos farmacéuticos uñt’apkiti  jan ukasti pachpa uraqinkir quqanakampikiw qullasipxiri. Aka usu qullañatakix  pacha yatinakampikiw qullasipxaraksna.

ARU QHANAÑCHA

Tisik Usu.s. /Tuberculosis/, enfermedad producida por bacterias.
Achu. s. /fruto/, producto de una planta que surge a partir de la flor.
Pacha yatinaka. s. conocimientos de la naturaleza.
UÑAKIPÄWI
1.      Aymara Markachirinakax  Kunatx  Luqtx Lurapxapinirïpacha.

Kunarux luqtax lurañäpacha.

MILLPHU (Creencias y supersticiones andinas>)


MILLPHU

Por: Jose Luis Lima Mamani (2017)
“aymar saräwinakasxat maynit maynikam yatiykipt’asipxañanakasataki”]




CH’UMST’A (RESUMEN)
El “millphu” es el antojo de comida resultado del deseo de comer no cumplido. Generalmente  es propia de mujeres embarazadas pero también ocurre a todas las personas de diferentes edades. Cuando alguien se antoja algo de comer o beber y no cumple ese deseo suelen llegar a enfermarse en la mayoría de los casos de fiebre y diarrea. Para evitar  esos  sucesos  los aymaras siguen los métodos de “lamerse la palma de la mano” o simplemente comer en ese instante.



Millphux manq’a munasin jan phuqhatatw sarti. Kunapachati maynix  mä wali suma manq’ muni  ukat jan manq’i ukatw millphusi. Jilpachax usur jaq warminakaw  millphusi ukatw jupanakax usuntañarus puripxi. Ukampirus  khithirus wakt’akirakispawa.

Aka usux jilpachax jach’a qhathunakatw sarti kunatix janiw jasak jaqix manq’  alaqt’asiñ   atipkiti ukampirus janirakiw munañaparjam  manq’karakiti  ukatw jilpachax jach’a markanakan mäkipti. Thaya pampa uraqinakanx janiw jilpachax millphuñas utjakiti kunatix markachirinakax  ququs q’ipt’asitaw sarnaqapxi.  Maynir millphusin usunti ukax janchi phuthut usump  wich’uch  usumpiw sartayasi. Ukatakix markachirinakax kunayman qullasiñanakw  amtapxi. Nayrïrix manq’a munasinx ampar qutw jalq’arasiña. Payïristi, alaqasisinw manq’tasiña. Ukham juk’ampinaw markachirinakax akatuqitx qullasiñ yatipxi.


ARU QHANAÑCHA
Ampar Quta: s. /palma de mano/. çlukananak jilaqäwj ampar qutaï

Janchi   Phuthuti: s. /fiebre/. çjaqi janchi junt’uptata, phuthutitaï, ïphuthut usuç,     ÷ wali isisntasis janch lupin phuthutiyasïwiï, ÷junt’u uraqin phuthutiyasitaï

Jasaki: qht. /fácil/ . ÷jan kunak jan ch’amtayas mäkipataç, ÷kunas yächak lurataç

Millphu (i): s. /deseo de comer/. çmanq’a munañant jan phuqhäw usu÷, ï kunayman manq’anak  uñjasin  millphüwiç

Ququ: s. /merienda, almuerzo/. ÷manq’a  chika urutak phayataç

Wich’uchu. mj. /persona con diarrea/. ÷kursiy usun jaqiï, çmillphutat purak us katutaï, çuywa wich’u us katutaï

UÑAKIPÄWI
1.      Jumatakix millphux kunasa.
2.      Khithinakas jilpach mill




AMALLUQI (MEDICINA Y TRATAMIENTO ANDINO)


AMALLUQI

Por .: Jose Luis Lima Mamani (2017)
“aymar saräwinakasxat maynit maynikam yatiykipt’asipxañanakasataki”

CH’UMST’A (RESUMEN)
El  “ AMALLUQI”  en la cosmovision andina  es una de las tipologías de enfermedades similar a una hernia o incordio  que surgen de la flojera y la falta de actividades fisicas. Es decir, mas allá de la explicación medica clínica que es una problema fisiologico,  en su creencia éste aparece generalmente por la flojera de mayor grado y se cura sin la necesidad de intervenciones quirurgicas. Aparece en los lugares más calientes  del cuerpo de la persona como: axila, ingle, etc.
El “amalluqi” no es tan fácil de curar como el “jayra milli” sino éste tiende a desaparecer después de una erupción.         Estas enfermedades son características del hombre aymara las cuales tienen su propio tratamiento..



Amalluqix jayrasïwit sartir usuwa. Akax wali jayrasir jaqinakaruw mistuspa kunatix jayra millir uñtataw  janchituqir mistsu. Amalluqix kunayman junt’uchaqanakaruw janchir uñsti sañäni: Chhiqhanqarana, chara k’uchuna, juk’ampinakanw mistsuspa. Aka usux janiw  jayra millir uñtat jasak chhaqhkaspati kunatix amalluqix jinq’ichatjam jach’a  janq’u quluw junt’uchaqanakan irsti.

Amalluqix  akatjamtw mä jayrt’asitat sarti, kunapachati jinq’ix puqurxaspa ukjakiw phallxasin janchix jakxaspa. Ukhamäpanw aymar markachirinakax  jan jayrasiñ yatipkiti. Yaqhip jaqinakax amalluqix  sinti  akat jamat jayrt’asiriruw mistu sapxiwa. Amalluqimp jayra millimpix purapat  jayrasiriruw mistu. Nayrïrix jinq’ichatat phallxasinakw jakxiri. Payïristi  akat jamat  millir q’upattasinarakw chhaqhayxasna. Ukhamax Amalluqix  markachirinakan jan jayrasiñap  kunkanchayi kunatix  ukham usunak jan katuñatakiw jaqix  jan  jayrasiti.  


ARU QHANAÑCHA

AMALLUQI: s. /enfermedad de la flojera en consistencia dura /. ç jayra usuï, ÷amalluqix kunayman junt’u chaqanakaruw miststsu ukat jinq’ichas pahallxiç

AKAT JAMATA: qht. /de repente/. ÷kunapachatix maynix jan  kun lup’kasin kunas  mäkiptiç, ÷jan kunat mäkipäwiï


JINQ’I: s. /pus/. çjanchi  usuchjatat  q’uphi jinq’ichäwi÷, çt’una janchi laq’unak jiwata÷

KUNKANCHAYAÑA: lr. /dirigir, encaminar, direccionar/. çamuyunak amtanak thakhiñchayañaï, çkunayman jaqinakar p’iqiñchañaï, ÷luräwinak chiqapar sarantyañaç

Q’UPATTAÑA: lr. /apretar de repente/. çampar tayka luk’akanamp llamq’atatañaï
çkunayman qulunak q’upattañaï.






UÑAKIPÄWI
1.      Amalluqix  kunasa.






2.      Kunjamats amalluqix qullaña.