YATICHÄW WAKICHA
(Plan
de trabajo para la interacción social)
Jose Luis Lima Mmamani (Lingüística-UPEA) 2014.
I. CHIMPUPNAKA (Datos referenciales)
1. Yatiqañ uta (Unidad Educativa)
1.2. T’aqa (Nivel): Payïr t’aqa / Nivel Secundario
1.3. Mara: 2014
1.4. Yatxata (Asignatura): Aymar
aru / Lengua Aymara
1.5. Yatinta (Unidad de aprendizaje): Lurir
aymar arunaka / Verbos en Aymara
1.6. Irpirinaka (Facilitadores):
1.7. Irpiri (Tutor): Lic.
II. CHIQANCHA (Justificación)
Jichhürunakanx aymar arusat yatxatañax sinti
askipuniwa. Aymar arux jiwasan saräwisata, lup’ïwisata, luräwisatw uñacht’ayi.
Uka amtampiw aka “Unidad Educativa” jisk’a yatiqañ utan yatiqir wayn
tawaqunakar lurayirtuqit (verbos)
ukjamarak jayllïwinakamp jamusiñanakampit jank’ak yatiqapxañapatak wakicht’ata.
Ukjamat yatiqir wayn tawaqunakar aymar arx
sum arsupxañapataki.
Aka markanx janiw aymar arux ch’amanchaskiti. Jichhapach
wayn tawaqunakax kastill arutak
jilpachx yatxatañ munxapxi. Ukax
janiw akch’as walikiti, aymar saphit jutirjamax jiwasaw juk’amp nayraqatar yaticht’awinakamp laqañchayañasa.
III. AMTANAKA (Objetivos)
3.1. Jach’a amtäwi (Objetivo
general)
Ø Aymar arun
lurir aymar arunak jisk’a yatiqañ
utan yatiqir wayn
tawaqunakar yaticht’aña.
3.2. Phuqhasir amtanaka
(Objetivos específicos)
- Lurir arunakan amuyupat qhanañcht’aña.
- Lurir arunakan kunayman jaljapat uñacht’ayaña.
- Lurir arunakan k’ila saphi arunakat qhanañcht’aña.
3.3. Yatiqirinakan
yatintatapa (Competencias)
- Jisk’a
yatiqañ utan yatiqir wayn tawaqunakax aymar arunx luririn saräwinakapatx
yatxapxiwa.
IV. YATICHA (Contenido lingüístico y cultural): Lurir
arunaka / Säwinaka, siw säwinaka, jayllïwinaka.
p) Luririt qhanancht’a
ph) Amuyuparjam jalanuqäwi (Clasificación por su significado)
1. Jan phuqhat luriri (verbos apersonales)
2.
Phuqhat luriri (verbos personales)
3.
Maynitak luriri (verbos transitivos)
4.
Sapatak luriri (verbos
intransitivos)
5. Lurir
pacha (verbos reflexivos)
6. Purap
luriri (verbos recíprocos)
7.
Uñtayir luriri
(verbos copulativos)
p’) Ch’ilapat jalanuqäwi (Clasificación por su morfología)
1. Jakhu (numero)
2. Pacha
(tiempo)
3. Jaqi
(persona)
4. Amuyu
(modo)
5. Uñnaqa
(aspecto)
t) Luräwinakapat jalanuqäwi (Por su función)
1. Tama ar saräwi (Norma)
V. THAKHINCHA (Metodología)
6.1. Thakhi (Método)
Yatichäwinx yatiqir wayn tawaqunakarux qhanañcht’asirakin qutut qututs
yaticht’asirakiniwa.
6.2. Sarantäwi (Técnicas)
Jisk’a yatiqañ utanx wayn tawaqunakarux
qut qut t’aqanuqusaw säwinakamp
jayllïwinakamp ukjamarak pankanakampit lurir
arutx yaticht’asini.
6.3. Yänaka (Medios)
- Pankat jamuqatanaka
- Jayllïwinaka
- Säwinaka
- Yaqhampinaka
VI. TUPT’ÄWI (Evaluación)
Yatiqir wayn
tawaqunakarux akjamw tupt’atäni:
Sapak
yatintaña 20 %
Qutunakan yatintaña 30
%
Arsuwïta 10 %
Taqpachat yatintäwi 40
%
Taqpacha (total) 100 %
VII. PANKANAKA (Bibliografía)
GÓMEZ, B. Donato
2002 Manual
de Gramática Aymara, La Paz ,
Bolivia.
MARCAPAILLO, A. Claudio
2006 Lengua Aymara,
Ediciones Wiñaya.
SANTANDER, Edmundo y SIÑANI, R. José A. 2004
2004 Aprendizaje
Sistemático del aymara, La Paz ,
Bolivia
YATICHT`ÄWI
(Plan de ejecución de la unidad de
aprendizaje)
1. YATINTA (Asignatura): Aymar aru / Lengua aymara
2. YATIQÄW T’AQA (Unidad de aprendizaje): Lurir aymar arunaka/Verbos en aymara
3. QALLANTA
(Presentación del tema)
3.1.
Nayrir yaticht’äwi
(Primera situación)
3.1.1. Qhanañcht’a (Definición)
Aymar arunx llätunk aru t’aqanakaw
utji, ukjam uñasinx aka yaticht’äwinx lurir arunakxat uñacht’ayañäni. Lurir arux
kunayman t’aqanakaruw jalaqanuqti. Mä lurir arux mä tama amuy
lurañatakix wali askipuniwa, jan lurir
arunix mä tama arux jan amuyuniwa.
Lurir
arux sapa tama amuyunx qhipharupuniw
sari. Jä ukjamaw saräwipaxa,
jichhax amuyuparjamaw uñacht’ayañäni.
3.1.2. Amuyuparjam jalanuqäwi (Criterio semántico)
1. Jan phuqhat luriri
(verbos apersonales)
- Jalluña > Wasürux
jalluwa
- Khuñuña > Maymarax
khunuwa
- Chhijchhiña > Maymarax
chhijchhiwa
2. Phuqhat luriri (verbos personales)
-
Luraña > Antukux luraskiwa
- Irpaña > Mariyax
waw irpi
- Munaña > Ruwirtux kis muni
3. Maynitak luriri (verbos transitivos)
- Jupax masipatak
is apani
- Masimax
jumatakiw manq’ alani
- Nayax jupar qulq
churta
4.
Sapatak luriri (verbos intransitivos)
- Jupax qaritaw iki
- Yatiqirix
um umi
- Muniripax usutaw
purini
5. Lurir pachpa (verbos reflexivos)
- Kullakax ajan uñasi
- Anjilikax ñik’ut
k’anasi
- Jupax mmpar jarisi
6. Purapatak luriri (verbos recíprocos)
- Nayax jupampiw
munasipxta
-Mariyax kullakapampiw uñch’ukisi
- Nayax jupanakampiw nuwasïxa
8. Uñt’ayir
luriri (verbos copulativos)
- Nayätwa
- Jiwasätanwa
- Khayax khitisa
3.1.3. Juk’amp yatintañataki (Para aprender más)
Jichhax lurir
arunakx säwinakatw apst’apxäta,
ukatx sapa mayniw arast’apxäta (material adjunto).
3.2. Payïr yaticht’äwi (Segunda
situación)
3.2.1. Ch’ilanakapat
jalanuqäwi (Criterio morfológico)
1. Qhanañcht’a
(Definición)
Ch’ilanakaparjamx mä
lurir arux janipuniw sapak
irnaqkaspati. Jan ukax mä
lurir arux tama amuyunx qhanañcht’ ch’ilanakampipunïñapawa.
Jan ukanakampïkch ukax janiw
mä tama arux amuyunïkiti, ni kuns
yatiykistaspati. Jichhax ukw uñjañäni.
2. TIEMPO SIMPLE: AMUY CHIQANCHA (Modo indicativo)
2.1. Laq’a pacha (Pasado no testimonial)
SUTILANTI
|
LURIRI
|
UÑNAQA
|
JAKHU
|
PACHA
|
JAQI
|
Nayax
Jumax
Jupax
Jiwasax
Nänakax
Jumanakax
Jupanakax
Jiwasanakax
|
yatiqa
yatiqa
yatiqa
yatiqa
yatiqa
yatiqa
yatiqa
yatiqa
|
-sk
-ø
-sk
-ø
-sk
-ø
-sk
-ø
|
-pxa
-pxa
-pxa
-pxa
|
-tä
-tä
-tay –
(tä)
-tä
-tä
-tä
-tay-
(tä)
-tä
|
-tha
-ta
-na
-tan
-tha
-ta
-na
-tan
|
Pronombre
|
Verbo
|
Aspecto
|
Número
|
Tiempo
|
Persona
|
2.2. Jaya pacha (Pasado testimonial)
SUTILANTI
|
LURIRI
|
UÑNAQA
|
JAKHU
|
PACHA
|
JAQI
|
Nayax
Jumax
Jupax
Jiwasax
Nänakax
Jumanakax
Jupanakax
Jiwasanakax
|
yatiqa
yatiqa
yatiqa
yatiqa
yatiqa
yatiqa
yatiqa
yatiqa
|
-sk
-ø
-sk
-ø
-sk
-ø
-sk
-ø
|
-pxa
-pxa
-pxa
-pxa
|
-yä
-yä
-:
-yä
-yä
-yä
-:
-yä
|
-tha
-ta
-na
-tan
-tha
-ta
-na
-tan
|
Pronombre
|
Verbo
|
Aspecto
|
Número
|
Tiempo
|
Persona
|
2.3. Jak’a pacha (Presente pasado)
SUTILANTI
|
LURIRI
|
UÑNAQA
|
JAKHU
|
PACHA
|
JAQI
|
Nayax
Jumax
Jupax
Jiwasax
Nänakax
Jumanakax
Jupanakax
Jiwasanakax
|
yatiqa
yatiqa
yatiqa
yatiqa
yatiqa
yatiqa
yatiqa
yatiqa
|
-sk
-ø
-sk
-ø
-sk
-ø
-sk
-ø
|
-pxa
-pxa
-pxa
-pxa
|
|
-tha
-ta
-i
-tan
-tha
-ta
-i
-tan
|
Pronombre
|
Verbo
|
Aspecto
|
Número
|
Tiempo
|
Persona
|
2.4. Jutir pacha (Tiempo futuro)
SUTILANTI
|
LURIRI
|
UÑNAQA
|
JAKHU
|
PACHA
|
JAQI
|
Nayax
Jumax
Jupax
Jiwasax
Nänakax
Jumanakax
Jupanakax
Jiwasanakax
|
yatiqa
yatiqa
yatiqa
yatiqa
yatiqa
yatiqa
yatiqa
yatiqa
|
-sk
-ø
-sk
-ø
-sk
-ø
-sk
-ø
|
-pxa
-pxa
-pxa
-pxa
|
-:
-:
-n (na)
-ña
-:
-:
-n (na)
-ña
|
-ø
-ta
-i
-:ni
-ø
-ta
-i
-:ni
|
Pronombre
|
Verbo
|
Aspecto
|
Número
|
Tiempo
|
Persona
|
3.2.2. Juk’amp
yatintañataki (Para aprender más)
Jichhax yatiñtañatakix jumanakax
mä luririmpiw kunayman chimpunak nayra pachamp (pasado testimonial) qillqapxäta
(material adjunto).
3.3. Kimsïr yaticht’äwi (Tercera situación)
3.3.1. Luräwinakapat jalanuqäwi
(Criterio sintáctico)
1. Qhanañcht’a
(Definición)
Lurir arux luräwinakapatjamx
mä tama
arsuwins jan ukax qillqt’äwins qhipharupuniw sari. Ukjam uskt’tan
ukax mä tama arux qhana amuyuniwa. Awispachanakanx mayjt’ayir (adverbios)
arukiw lurir arun nayräxapankaspa. Maysatuqitx lurir
arux janipuniw chika chikar
uskt’añäkiti. Jichhax ukw uñjañäni:
Mariyaw jachi > María llora
Antukuw laru > Antonio ríe
Phisiw jurqhisi > El gato se rasca
Anuw waji > El perro ladra
Julichax t’ant’ alxi > Julia vende pan
Markux is ali > Marco compra ropa
Lusix chump
p’iti > Lucy teje chompa
3.3.2. Juk’amp yatintañataki
(Para
aprender más)
Aka laphinx mä jayllïwiw utji,
nayraqatx ukw jayllirt’añäni, ukatx sapa qutuw lurir arunak siqintapxäta, niy
siqintasax ullart’apxarakïtawa (material adjunto).
4. TUPT’ÄWI (Evaluación)
Sapak yatintaña……….……%
Qutunakat yatintaña………. %
Arsüwita…………………….%
Taqpachat
yatintäwi……….. %
100 %
5. YATXATA (Investigación)
Tukuyañatakix aka jisk’a
laphiruw phuqhancht’awayarapipxitäta.